TE ZIEN IN… Aflevering 226: Abrahams Tuschinski’s laatste reis, kieren en regenboog · Foto('s): Gerhild van Rooij
  Gerhild van Rooij

TE ZIEN IN… Aflevering 226: Abrahams Tuschinski’s laatste reis, kieren en regenboog

zaterdag 18 maart 2023

Nationale Boekenweek. Felix Heersink schreef Abrahams Tuschinski’s laatste reis. De Rotterdammer Abraham groeit op in het door Russen bezette Breznin (Polen). Van Westerbork naar Auschwitz herinneren Abraham en zijn filosofische alter ego hoe hij als inventieve jonggetrouwde immigrant succes afdwong met zijn Rotterdamse (weggebombardeerde) bioscoopimperium en Amsterdamse theaterbioscoop Tuschinski, inclusief binnengehaalde noviteiten en wereldsterren.

Gerhild van Rooij

AUTEUR
De auteur Felix Heersink (Beverwijk 1961) uit Nijmegen, studeerde geschiedenis aan de Erasmus Universiteit. Heersink werkte daarna als copywriter, Engelstalige scriptwriter, verhalenschrijver en vervulde commerciële functies voor de dagbladen NRC Handelsblad, de Volkskrant, Trouw en AD. In de periode 2015-2021 schreef hij met het oog op het honderdjarig bestaan van Theater Tuschinski in 2021 een boek over de nog altijd vermaarde Joods-Poolse bioscoopexploitant Tuschinski. De in 1925 tot Nederlander genaturaliseerde Abraham en zijn vrouw Manja worden evenals zijn geliefde Jet en mededirecteuren Ehrlich en Gershtanowitz in 1942 gedeporteerd en de dood ingejaagd. De foto en titel op de omslag verwijzen naar de houten veewagon naar het einde in Auschwitz. Onderweg stelt het alter ego van Abraham existentiële vragen. Aan het eind van de levensreis is er een slotscène waarin Joodse tradities onder bijna onmogelijke omstandigheden herleven. Met behulp van een kier en theatraal voorstellingsvermogen wordt alles gekleurd op de manier waarmee de vader van Abraham boven armoede en omstandigheden uitsteeg.

POLEN
Abram Icek Tuszyński werd op 14 mei 1886 in het Poolse Brzeziny nabij Łódź geboren, in een streek waar katholieken en veelal arme Joden een vijandige houding hebben naar elkaar. Abram is de zoon van de arme stoffenkoopman Wolf Tuszyński en dansante Faige Taube Rotmann. Heersink laat Wolf opvallen met een regenboog aan kleuren en grote toekomstdromen voor zoon Abram. Op zijn sterfbed stuwt hij Abrams ambitie op om het ver te brengen, verwijzend naar een verre voorvader en violist (mogelijk) kamerheer van de Koning van Polen. Abram en de rest van het gezin werken als vestenmakers. Abram assisteert eerst zijn vader in de stoffenmarktkraam en daarna oom Moshe Rotman die zijn overleden vader opvolgt als koopman in stoffen en ook vesten verkoopt. Hij trouwt in 1904 op 17-jarige leeftijd met zijn liefde Mariem (Manja) Estera Ehrlich (1885–1942) en reist om naar de Verenigde Staten te emigreren vooruit naar Rotterdam. Daar wordt zijn naam Abraham Isaac Tuschinski.

POLSKI
De schrijver baseerde zich op historische documenten, deels tegenstrijdige schriftelijke bronnen en beelden en teksten. Heersink vulde leemtes op in het leven van de authentieke Abraham en mensen die hem van jongs af of later omringen: Zijn filosofische roman legt de focus niet op een bepaald aspect uit het leven van Tuschinski zoals theaters of de affaire met Jet, maar op zijn hele levensloop. Abraham vindt werk als vestenmaker en loondienstkleermaker en gidst buiten werktijd immigranten door Rotterdam. Na korte tijd kan hij Manja laten overkomen met wie hij aan de Nadorstraat hotellogement ‘Polski’ opzet. Oost-Europese Joden vinden er in afwachting van de boot naar Amerika betaalbaar onderdak met een keuken waarin spijswetten worden nageleefd. Gasten als  kleermakers en bontwerkers Adolph Zuckor (Paramount), Carl Laemmie (Universal Studios), Joseph Schenck (20th Century Fox) en Samuel Goldfish (Goldwyn) zullen later hun stempel op de Amerikaanse filmindustrie drukken.

GROOTS GEËERD
Tuschinski’s laatste reis is een innerlijke dialoog van een ambitieuze man die kansen creëert waar niemand in gelooft en die niemand ziet. De bioscoopexploitant laat grootse dromen werkelijkheid worden dankzij zijn ondernemingslust en lef, het aantrekken van de juiste familieleden en investeerders en door niet stil te staan bij onverwachte tegenslagen in zijn gezin of zakelijk. Het boek laat zien hoe hij grootser dan groot wordt en vooroploopt met technologische, artistieke en bouwkundige ontwikkelingen en sterrenprogrammering. Hij is nog een inspirator zoals Joop van den Ende met zijn musicaltheaterimperium is. Het relatiegeschenk en verzamelobject KLMhuisje 2021, een miniatuur Theater Tuschinski in Delfts blauw, is een postuum eerbetoon. Rotterdam heeft een Tuschinskistraat en op initiatief van Anne-Mercedes Langhorst wordt juni 2023 haar kunstwerk annex kleinschalig podium Ode aan Tuschinski, Niets is onmogelijk als gedenkteken van Rotterdam in het Tuschinskipark geplaatst.

TIVOLI – THEATER TUSCHINSKI
Op theatergebied en voor kansen creëren geldt de uitspraak van Tuschinski Niets is onmogelijk. Na al zijn successen in de roaring twenties van het Interbellum biedt Abraham met originaliteit de grote crisis in de jaren dertig het hoofd. Wanneer de Tweede Wereldoorlog ons land bereikt, verliest hij tijdens het bombardement op zijn verjaardag 14 mei 1940 zijn vier theaterbioscopen in Rotterdam. Na de bezetting wordt het Amsterdamse Tuschinski geariseerd en de Joodse naam vervangen door Tivoli. Sinds 1949 hangt in datzelfde Theater Tuschinski een bronzen plaquette met drie en profile portretten van Tuschinski en zijn mededirecteuren zwager Hermann Kopel Ehrlich (Lodz 1892- Sobibor 1943) en Hersh (Herman) Josef Gershtanowitz (Lodz 1887 – Auschwitz 1942). Het is tot gemeentelijk monument benoemd. De Joodse afkomst van hemzelf, zijn familie en naaste medewerkers is ze in 1942 fataal geworden, in het op fictie en waarheid berustende boek van Heersink staat beschreven hoe.

EPILOOG
Op 10 juli 1942 is Abraham opgehaald en via Westerbork gedeporteerd. Op 17 september is hij in Auschwitz omgebracht. In zijn innerlijke dialoog in de volgestouwde wagon en naast Manja staand, weegt Abraham de waarde van zijn eigen jeugd, verbintenissen, vaderschap, successen, daden, de oorlog. Zijn alter ego zet deze overpeinzingen af tegen het leven en de wereld in groter verband. Een kier in de wagon verbindt Abraham nog even met schoonheid. In de ontroerende epiloog komt alles uit zijn Joodse leven nog een keer samen, trouwen, joodse rituelen, theater als kortstondige ontsnapping aan de nu keiharde realiteit, de regenboog van kleuren en vooral het getuige zijn van een ontluikende en bezegelde liefde binnen de gemeenschap van de wagon vol afgevoerden. De apotheose tekent het vermogen om je boven de omstandigheden uit te dromen in een meer omvattender realiteit ter inspiratie, in plaats van zielloos te bevriezen in de onzekerheid van een terechte doodsangst. Voor zijn laatste woonadres Rochussenstraat 77, Rotterdam liggen Stolpersteinen* (struikelstenen) voor hemzelf, zijn vrouw, geliefde en haar moeder. De koperen tekstplaatjes op de 10x10cm grote betonstenen herinneren niet aan de dromen van Abraham, het boek van Heersink doet dat wel en op onnavolgbare wijze.

FOTO’S
1. Felix Heersink. Abrahams Tuschinski’s laatste reis (foto 2021, Uitgeverij De Brouwerij, Maassluis).

2. *Stolpersteine voor Abraham, echtgenote Manja (Mariem Estera) en geliefde Jet (Johanna): Hier woonde Abraham Icek Tuschinski Geb. 1886 Gedeporteerd 1942 Uit Westerbork, vermoord 17.9.1942. Auschwitz // Hier woonde Mariem Estera Tuschinski-Ehrlich Geb. 1885 Gedeporteerd 1942 Uit Westerbork, vermoord 17.9.1942 Auschwitz // Hier woonde Johanna Ehrlich-Bood 1893  Gedeporteerd 1942  Uit Westerbork, vermoord 7.9.1942 Auschwitz  //  Hier woonde Sophia Bood-Van der Stam 1871 Gedeporteerd 1942  Uit Westerbork, vermoord 7.9.1942 Auschwitz.

3. Bronzen reliëfplaquette uit 1948 met portretten in profiel van Tuschinski, Ehrlich en Gersthanowiz, stichters van Tuschinski Amsterdam en Holocaustslachtoffers (Plaquette met monumentstatus van Amsterdam).

Auteur: Gerhild van Rooij, Cultuurpublicist RTV NOF
Heb jij nieuws of een opmerking? Stuur de redactie een WhatsApp.
Stuur je tip, video of foto's naar:
  0511-441202 of   tip@rtvnof.nl.
TE ZIEN IN… Aflevering 226: Abrahams Tuschinski’s laatste reis, kieren en regenboog · Foto('s): Gerhild van Rooij
TE ZIEN IN… Aflevering 226: Abrahams Tuschinski’s laatste reis, kieren en regenboog · Foto('s): Gerhild van Rooij
  Gerhild van Rooij

VANDAAG OP DE RADIO

105.0 - 105.8 - 107.0 - 107.3 - 107.8 FM
  • 00:00 - 07:00
    It lûd fan Stêd, Waad en Wâlden
    Non-stop muziek met (regio)nieuws en weer.
  • 07:00 - 09:00
    Op naar het weekend!
    Peter Visser
  • 09:00 - 10:00
    Ontbijtpop
    Peter Kraft
  • 10:00 - 16:00
    It lûd fan Stêd, Waad en Wâlden
    Non-stop muziek met (regio)nieuws en weer.
  • 16:00 - 17:00
    Gerrit on air
    Gerrit Wijkstra
  • 17:00 - 18:00
    Skerp op de Middei
    Kees Bakker
  • 18:00 - 19:00
    No Nonsense
    Henk en Gerrie
  • 19:00 - 21:00
    Country Ranch
    Harry Ettema
  • 21:00 - 22:00
    The Elvis Experience (week 1)
    Jaap Melessen
  • 21:00 - 22:00
    Heerlijkheden uit het verleden (week 2)
  • 22:00 - 00:00
    It lûd fan Stêd, Waad en Wâlden
    Non-stop muziek met (regio)nieuws en weer.
© 1989 - 2024 RTVNOF · Contact · Tip de redactie · Ingezonden brieven · Disclaimer · Privacy Statement RTV NOF · Vrijwilliger worden? · Externe Radio