Te zien in … aflevering 95 Kaetsjemuoibos voor hakhout  

De drie oorspronkelijke hakhoutbosjes Grikelân, Turkije en Kaetsjemuoibosk vormen nu een natuurgebied op de hoger gelegen zandgrond van de Trynwâlden. Dit gebied bestond ooit uit onontgonnen gronden. Door de gunstige ligging op hoge zandgrond zijn hier boerderijen, states, dorpen, gehuchten en havens aangelegd. Stania State verving een ouder gebouw, andere states in de Trynwâlden zoals bijvoorbeeld het oorspronkelijke Heemstrastate en ook Sminiastate zijn afgebroken. Bij de buitenplaatsen hoorde de aanleg van siertuinen, groentetuinen, vruchtboomgaarden en productiebossen of houthakbosjes.

WOESTE GROND

Duizenden jaren waren sprokkelhout en hakhout onmisbaar om te kunnen koken, braden, smoren, sudderen en stoven. Dat hout werd bijeengesprokkeld op woeste gronden, zoals onontgonnen heide en zandverstuivingen, duinen, moerassen, oevers, kusten en bossen. De  afgevallen takken en brandbaar materiaal zoals boomvruchten of strootjes werd in de armen, doeken, schorten of op het hoofd gedragen al of niet in allerlei soorten manden. Met dit materiaal kon thuis, in de herberg, een werkplaats of bij kampementen ten behoeve van veldslagen, een vuur aangelegd worden.

HAKBOSJES

De eigenaars van states en paleizen bezaten vaak eigen hakbosjes, die ze bij voorkeur in de directe omgeving aanlegden. Zulke hakhoutbosjes worden in delen gekapt, meestal verdeeld over zeven jaar. Zo was er ieder jaar voldoende hakhout. Het Kaetsjemuoibosk leverde hakhout en sprokkelwaar om het een haardvuur te stoken op de state of op houtgestookte vuurplaatsen en fornuizen in de keuken voedsel te bereiden en de kookwas te doen. Stookhout was onmisbaar op de voormalige Heemstra State en op Stania State in Oentsjerk, De Klinze in Aldtsjerk en bijbehorende boerderijen.

KLEINE HAARD

In de burgerhuizen en in de kleinste, ver afgelegen hutjes was er dezelfde behoefte aan hakhout of sprokkelwaar, maar op bescheidener schaal. De uitdrukking ‘Een kleine haard behoeft slechts weinig hout’, herinnert aan de houtvuren in kleinere onderkomens. De belerende uitdrukking ‘Hoe meer goed, hoe meer brandhout voor de hel’ herinnert aan royaler bezit als herenboerderijen en states. Hakhout was onmisbaar voor alle lagen van de bevolking.

VAN DIK HOUT……

Het spreekwoord ‘Alle hout is geen timmerhout’ betekent dat men niet iedereen voor elk karweitje kan gebruiken en wijst op de diverse houtkwaliteit en geschiktheid voor bepaalde toepassingen.  De uitdrukking ‘Van dik hout zaagt men planken’ staat oorspronkelijk voor de dikke boomstammen die geschikt zijn om  te verwerken tot dikke planken. Bij dik hout hoef je niet zo precies te zijn en kun je, figuurlijk gezien, zorgeloos aan de slag. De uitdrukking betekent ook dat er hard wordt gewerkt, maar niet bepaald netjes en precies. Tegenwoordig staat het voor tekeergaan zonder na te denken over de gevolgen of zonder je in een ander in te leven.

RIJKDOM

Die betekenis, ‘dat het er stevig en grof aan toe gaat’ stamt uit de vierde druk van de Van Dale (uit 1898).Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) werd: ‘Van dik hout zaagt men planken’ figuurlijk gebruikt om aan te geven dat rijke mensen het vaak leuk vinden om te laten zien dat ze rijk zijn door achteloos veel geld uit te geven. ‘Het gaat er van dik hout zaagt men planken’ staat voor ‘heel gemakkelijk geld uitgeven, alsof het allemaal geen geld kost’. De uitdrukking kan ook betekenen dat iemand flink op zijn donder krijgt of zelfs een pak slaagt krijgt.

KROMHOUT, BRANDHOUT

Brandhout is geen ‘dik hout’, maar waardevol omdat je het kunt verstoken, verder is het onbruikbaar. ‘Van groen hout gemaakt zijn dat door de zon krom getrokken is’ verwijst naar hout dat voortijdig gekapt is en geen stevigheid heeft, het geeft mismaaktheid aan. En ‘zo mager als brandhout’ (hakhout) betekent heel erg mager zijn. Dan is er nog de uitdrukking ‘Het is moeilijk kromhouten rechten’. Van relatief jong hakhout is geen timmerhout te maken, om dat te produceren zijn dikkere, hogere bomen nodig. Dat vergt meer tijd en een ander beheer van het bos dan een hakhoutbosje als het Kaetsjemuoibosk. Dun en krom hakhout voldoen: ‘Een kromhout brandt zowel als een recht’. Recht hout is wel belangrijk voor timmerhout.

HOUT VOOR DE DEUR

Hout voor de deur hebben was een teken van rijkdom. Als van een vrouw wordt gezegd dat ze een flinke bos hout voor de deur heeft, heeft ze een flinke boezem. Volgens Onze Taal zou die uitdrukking zijn ontstaan door de bijgedachte aan de stook- of brandhoutvoorraad voor de winter. Dat hakhout lag vroeger in grote stapels bij het huis en is niet typisch Nederlands. Hout voor de deur komt ook voor in het Duits en het Frans. Het patriciaat bezat in die tijd vaak uitgestrekte eigen bossen, waaronder percelen hakhoutbosjes. Zij lieten hun personeel jaarlijks het benodigde brandhout kappen, vervoeren en gebruiksklaar opslaan en hadden altijd voldoende hakhout.

TIJDEN VERANDEREN

Veel van die oude hakhoutbosjes zijn verdwenen, andere zijn nog in gebruik of veranderd in wandelbosjes om te recreëren.  Net als de bij buitenplaatsen behorende tuinparken en bossen vormen ze een ideale biotoop   voor allerlei vogels, zoogdieren en insecten. Vaak zijn er ook vijvers aangelegd in zulke parken, of liggen er nog delen van slotgrachten om de state en andere natuurlijke waterlopen of sloten en vaarten waarin vogels, vissen en amfibieën een thuis of pleisterplaats vinden.

WANDELEN

In de opengestelde delen van zulke natuurgebieden is ook vanaf de paden en wegen veel te beleven voor wie goed om zich heen kijkt en luistert en ook geniet van de geuren en frisse lucht, zoals ook in het Kaetsjemuoibosk en de andere voormalige Hakhoutbosjes Grikelân en Turkije en de prachtige parken rond De Klinze, Stania State en bij het huidige Heemstra State in de Trynwâlden.

Foto’s
1. Entree Kaetsjemoaibosk in Oentsjerk
2. Houten brug in park van Stania State
3. Noard-Fryslân, Stania State vrij wandelen over wegen en paden

Tekst en foto’s Cultuurrubriek Te zien in …. 95:
Gerhild van Rooij, curator Galerie Bloemrijk Vertrouwen, Aldtjserk