Te zien in.. Aflevering 136: P.C. Hooft Van een leyen dak, leien in Ryptsjerk

RYPTSJERK – De PKN-kerk heeft sinds 1972 een monumentenstatus en bepaalt mede het dorpsgezicht. Het gladde leien kerkdak is van ver te zien. De vettige leisteen heeft weinig poriën en is niet waterdoorlatend en zelfs bij enorme, aanhoudende plensbuien stroomt het water met het grootse gemak van het leien dak af. Het water komt onderweg geen obstakels tegen.

Gerhild van Rooij

PIETER CORNELIS HOOOFT
De beeldende uitdrukking: ‘Dat ging van een leien dakje’ betekent: ‘Dat ging als vanzelf’ of kwam snel, zonder tegenstand of problemen voor elkaar. De middeleeuwse kerken op miniaturen, etsen, tekeningen of schilderijen en boekillustraties hebben met leien bedekte daken. Mogelijk bestond de uitdrukking ‘van een leien dakje’ al in die tijd, maar dat is (nog) niet op schrift teruggevonden. De uitdrukking komt wel voor in een werk van Pieter Corneliszoon Hooft (1581-1647), drost van Muiden en beroemd geschiedschrijver en dichter. In zijn komische toneelstuk of klucht “Warenar” uit 1716 staat:“Ick verseker u, alle ding sal van een leyen dack afloopen.”

NATUURLEI
Kerken met leien staan in heel Friesland. Net als dakspanen en dakpannen worden leien door middel van haken van onderaf naar boven in rijen gelegd. De bovenliggende rij overlapt voor minstens de helft de onderliggende rij leien. Mocht er een lei tussenuit vallen, dan blijft er 100%-dekking om het dak en de toren van de kerk te beschermen tegen inwateren. De onderste lagen bestaan uit de dikste leien, omdat die het meeste te verduren krijgen. Bovenaan liggen dunnere leien. Leidaken zijn genoemd naar het patroon waarin de leien liggen, de oorsprong of de vorm van de lei. Op de PKN-kerk in Ryptsjerk ligt een Maasdekking of Maasdak, waarbij de leien rechthoekig zijn en van dezelfde grootte. Als dakbedekking wordt de relatief dure steensoort nog steeds gebruikt.

METAMORFOSE
Leisteen ontstaat diep in de aardkost onder hoge druk uit klei. Boven het aardoppervlak wordt het gesteente langzaam weer klei. Leisteen is metamorf en wordt, vergeleken met gesteenten als schist of gneis, gevormd door een laaggradige metamorfose van kleirijk sediment als schalie of kleisteen. Leisteen heeft een dominante foliatie van afwisselende laagjes kwarts met veldspaat en laagjes mica. Het heeft een sterke splijting in dunne, plaatvormige brokken. Leisteen kan relatief hoge percentages sporenmineralen bevatten zoals hematiet, rutiel, grafiet en pyriet. Het mica geeft de karakteristieke splijting. Leisteen is gemakkelijk in plakjes te zagen en geleid goed de warmte, leistenen platen worden wel gebruikt bij de bouw van haarden.

LEI EN ASBESTCEMENT
Natuurlei schoonmaken of ontmossen is simpel, maar natuurlei slijt snel en brokkelt af. Vanaf de 20ste eeuw werden andere materialen populair die ook de oude naam leien kregen. Bij het afborstelen of met hogedruk spuit schoonmaken van dakleien van asbestcement kunnen asbestdeeltjes vrijkomen. Het op de markt brengen van asbestcement is vanaf 1993 verboden vanwege gezondheidsrisico’s. Bij verwering van de slijtvaster leien van asbestcement komen steeds meer asbestdeeltjes vrij, inademen daarvan kan longziekten als mesothelioom veroorzaken. De Gezondheidsraad schat dat jaarlijks circa 1600 mensen overlijden aan asbestziekten. De asbestregelgeving verbiedt het bewerken, verwerken of in voorraad houden van asbest(houdende) producten.

VEZELCEMENT EN BITUMEN
Asbestdaken worden mogelijk vanaf 2024 verboden: leien op daken of gevels moeten via dure asbestsanering vervangen worden evenals spuitasbest. Een alternatief voor natuurlei zijn leien van modern vezelcement zonder asbest, deze kunnen niet branden en zijn minder breekbare, meestal 4 mm dik en lichter dan natuurleien. Ook is er dakbedekking van met bitumen geïmpregneerd of gedrenkt ruwvilt of een mat van glasvezel: bitumineuze shingles, aan beide zijden bedekt met bitumen met aan de bovenzijde vaak een beschermlaag van minerale korrels. Vanaf de jaren 1990, nadat de gezondheidsgevaren van asbest bekend werden, zijn vaak cementen of keramieken kunstleien vervaardigd.

AUTEUR
Gerhild van Rooij
FOTO
1 Leien op dak en toren en PKN- kerk in Ryptsjerk (Gerhild van Rooij)
2 Leisteenhamer (CCSA3)
3 Detail leien dak van PKN-kerk in Ryptsjerk (Gerhild van Rooij)
BRONNEN:
www.asbestlatenverwijderen.net/asbesthoudende-leien/

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail