TE ZIEN IN… Aflevering 279: Spreeuwenpot bij Jacob Cats en It Lemieren van Jentsje Popma

TYTSJERK – Jentsje Popma (1921-2022) maakte een slinger van bolle vogelnestpotten op de linker inspringende hoekgevels van CBS It Lemieren, in Nederlands het krieken van de dag. De verbeelding van het ochtendgloren en het voorjaar herinnert aan de spreeuwenpot van Jacob Cats (1577-1660), maar vrijer van vorm en niet voor economisch gewin.

Gerhild van Rooij

KUNSTWERK IT LEMIEREN
De op 16 mei 1684 gestichte Christelijke school in Tytsjerk kreeg in de jaren zestig een door architect ir. Feekes ontworpen gebouw en de schoolnaam It Lemieren. De basisschool vertrok op 20 juli 2018 uit dit met een kleuterschool uitgebreide schoolpand aan Wylgenkamp 59. De gevelplastiek uit 1971 van de grote kunstenaar Jentsje Popma op de haakse muur links van de hoofdgevel was al eerder aangetast. Van de over de gevels verdeelde slinger bolle nestpotten van uiteenlopend formaat met openingen naar verschillende kanten, resteerden links uitstekende metalen pennen en kleursporen van verdwenen nestpotten. Op de foto uit 2005 vormden de nestpotten over de hoek heen nog een vloeiend uitdijende en versmallende reeks met op afstand rechtsonder een enkele perfect geplaatste nestpot. In de ritmische compositie zijn dan al twee beschadigde nestopeningen te zien. Al voor 2018 is de grijze deur links op genoemde foto rood gekleurd en heeft een tweede, nieuwe deur de plaats ingenomen van de nestpot die de nestpottenreeks zo mooi in evenwicht hield. De foto uit 2005 bleef het beeld in de database van Keunstwurk, latere foto’s komen niet in beeld.

16de EEUWSE TEGENHANGER
Dichter, jurist en politicus Jacob, of Vader, Cats (Brouwershaven 10.11.1577 – Den Haag 12.09.1660) schreef een Herdersklacht in dichtvorm: Galathea ofte Harders Minne-klachte, (’s Gravenhage, gedruckt ende te koop by Adriaens vander Venne en Joost Ockers, woonende op den fluweele Burchwal, 1629. Met privilege voor 15 Iare.) Cats noemt 10 manieren om grote en kleine vogels te vangen waaronder: “met den spreeuwpot aan het huys”.  Spreeuwen zijn holenbroeders en worden aangetrokken door de bolle spreeuwenpotten met lange hals en ruime nestholte en vlieggat tussen 26 en 45 cm. Jentsje Popma varieerde die dikwandige potvormen. Op een pot na, bond hij zijn crème vogelnestpotten van grove chamotte met cement aaneen. In de zestiende en zeventiende eeuw hingen spreeuwenpotten los van elkaar, zoals die ene nestpot onderaan zijn kunstwerk It Lemieren.

GEVELSTEEN INDE SPREYPOT
De nestpotten van It Lemieren slaan een brug naar de hoog op huizen, hekken, stadmuren, hekken of in ramen hangende spreeuwenpotten zoals op prenten en schilderijen uit de zestiende of zeventiende eeuw. Op het in de Middeleeuwen in een Brabants besneeuwd dorp gesitueerde schilderij Volkstelling van Bethlehem uit 1566 van Pieter Breughel de oude (1526/1530–1569) en op het paneel Winterlandschap met schaatsers uit rond 1608 van de in winterlandschappen gespecialiseerde schilder Hendrick Avercamp hangen spreeuwenpotten langs de huizen. De spreypot aan het huys (Cats), heeft een karafvorm en hangt met de tuit horizontaal naar voren en met een zijkant hoog tegen de gevel of op een weinig toegankelijke plaats. Op de gevelsteen Inde Spreypot staat een beeldvullende gedetailleerde afbeelding van een spreeuwenpot met spreeuwenfamilie. Een vogelouder voert vanaf het door twee ogen of lussen gestoken, uitstekende aanvliegstokje onder de tuit, twee jongen die hun kopjes naar buiten steken. De andere ouder staat met enigszins gespreide vleugels op de buik van de pot, met voor het daarop bevestigde oor waaraan de pot zijdelings hangt.

EEN STOKJE VOOR GESTOKEN
Wanneer de jongen bijna groot genoeg waren om het nest te verlaten, plaatste de eigenaar enkele stokjes in de vliegopening. De ouders konden de jongen nog wel voeren, maar de jongen konden niet uitvliegen, daar was een stokje voor gestoken. De eigenaar roofde de jongen uit de pot. Uit de leerharde gedraaide pot was een opening gesneden voordat deze gebakken werd, het zogenaamde roofluik aan de zijkant van overlangs hangende potten, aan de onderkant bij haaks op de kopse kant, hangende potten. Na een strenge winter waren de jonge kuikens een traktatie en aanvulling op het sobere dieet in de voedselarme tijd. Armen maakten er soep, pastei of andere gerechten van, alleen rijken mochten grote vogels zoals duiven eten. Spreeuwenpotten anno 2023 hangen we op om te genieten van het zien en horen van spreeuwen en meer holenbroeders die in vogelpotten broeden of overnachten.

FOTO’S:

1. Jentsje Popma (Zwolle, 30.9.1921 – Leeuwarden, 28.9.2022), It Lemieren, 1971. Detail (2020, foto Gerhild van Rooij).
2. Jentsje Popma, It Lemieren op vm. schoolgebouw cbs It Lemieren (2005, foto Ytzen, id. 2014, Keunstwurk).
3. It Lemieren pand, schoollogo en gevelplastiek Jentsje Popma, Wylgenkamp 59, Tytsjerk (2020, foto Gerhild van Rooij).
4. Inde Spreypot, gevelsteen, in 1940 tevoorschijn gekomen bij verbouwing Rokin 22, Amsterdam, mogelijk oorspronkelijk uit de Spaarpotsteeg, die in de 18e en 19e eeuw Spreeuwpotsteeg genoemd wordt en tussen de Kalverstraat en het Rokin ligt.

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail