TE ZIEN IN… Aflevering 300: Vrij luisteren naar de radio in de periode 1939-1945
FRIESLAND/EUROPA – September 1939 verneemt Nederland via de radio en geschreven pers dat het Duitse leger Polen is binnengevallen. Engeland en Frankrijk verklaren Duitsland de oorlog en op 4 september 1939 bericht de Staatscourant dat Nederland neutraal blijft. Het leger wordt gemobiliseerd, ook in Friesland. Iedereen kan nog vrij luisteren naar binnenlandse en buitenlandse radiozenders.
FRIESLAND/EUROPA – September 1939 verneemt Nederland via de radio en geschreven pers dat het Duitse leger Polen is binnengevallen. Engeland en Frankrijk verklaren Duitsland de oorlog en op 4 september 1939 bericht de Staatscourant dat Nederland neutraal blijft. Het leger wordt gemobiliseerd, ook in Friesland. Iedereen kan nog vrij luisteren naar binnenlandse en buitenlandse radiozenders.
Gerhild van Rooij
JAREN DERTIG
De Nederlandse regering is zich bewust van de oorlogsdreiging. De radio is een belangrijk massamedium om tijdens de vele spanningsvolle dagen op de hoogte te blijven en kan sneller verslag doen dan de geschreven pers. In de jaren dertig van de twintigste eeuw is er als gevolg van de economische crises, armoede. In Europa loopt de politieke spanning op, maar het dagelijks leven in Friesland en Nederland gaat nog grotendeels z’n gewone gang. Tekenaar en filmrecensent Leendert Jurriaan (Leo) Jordaan (1885-1980) laat zich in de jaren dertig al geen rad voor ogen draaien en keert zich in zijn prenten al fel tegen het Hitlerbewind. De radio brengt in die jaren naast nieuws ook entertainment waaronder hoorspelen.
15 MEI 1940 RADIO VOORBEREID
In 1940 worden nog nieuwe radio’s van bakeliet gekocht. Nog geen jaar nadat het Nederlandse leger is gemobiliseerd valt op 10 mei 1940 het Duitse leger vanuit de Oostgrens het neutrale Nederland binnen. Duitse militairen trekken door Friesland, de eerste Nederlandse slachtoffers vallen. Vijf dagen later, na het bombardement op de havenstad Rotterdam, capituleert Nederland en staat de bezetter op woensdag 15 mei 1940 voor de Radio-omroep in Hilversum. Een Duitse vrachtauto komt voorrijden voor een van de studio-gebouwen. Zelfs als zou de radiostudio op die dag onklaar gemaakt zijn geweest, dan nog zou de bezetter daar geen enkele last van ondervonden hebben. De bezetter kwam met vooraf al geplande radio-uitzendingen naar de studio. In de vrachtauto lag alles wat er nodig was voor de uitzendingen inclusief een programma-verzorging van twee weken. Geen Duits radioprogramma, maar een zogenaamd typisch ‘Nederlandsch’ radioprogramma dat tot in de puntjes was voorbereid en zo afgespeeld kon worden van de meegebrachte grammofoonplaten, met zelfs nog optredens van ‘Joodsche artiesten’.
SPROOKJESNIEUWS
De radio werd meteen ingezet door de bezetter. De collectie Atlas van Stolk bevat een originele tekening uit de verzamelbundel Nachtmerrie over Nederland van Leo Jordaan. Het cynische bijschrift luidt: Grootmoeder komt sprookjes vertellen, naar het gelijknamige sprookjesboek van (toneel-)schrijfster, actrice en voordrachtskunstenaar Anna Wensma-Klaassen (1881-1944). De overheersende ‘grootmoeder’ heeft haar sprookje grondig voorbereid met als doel om de binnen de nazistisch Duitse opvatting passende Nederlanders in te palmen en Nederland voorgoed deel te maken van het Duitse Rijk. Jordaan gaf ‘grootmoeder’ Joseph Goebbels het sprookje Nieuwsberichten Propaganda in de hand. Grootmoeder leunt met de andere hand op een grote radio, het massamedium dat Nieuwsberichten Propaganda de huiskamers inzendt.
SPOTPRENTEN LEO JORDAAN
Jordaan was meer dan vijftig jaar werkzaam als politiek tekenaar voor onder meer Het Leven, De Notenkraker en De Groene (Amsterdammer) waarvan hij van 1928 tot 1936 mederedacteur is en vanaf 1932 de hoofdtekenaar. Lang voordat Nederland bezet wordt bespot hij Hitler en zijn bewind. Op 11 mei, de dag nadat de Duitse militairen naar Nederland zijn opgerukt en ons land binnenvallen, verschijnt zijn laatste frontpaginaplaat voor het blad. Het is een bijtend beeld van Willem de Zwijger met ervoor een kop van een gehelmde Duitser boven de woorden ‘Ons Schildt ende Betrouwen’. Jordaan blijft onverschrokken spotprenten tekenen die binnen in het blad te zien zijn, totdat op 12 oktober 1940 de laatste aflevering verschijnt. Het periodiek wordt op bevel van de bezetter opgeheven, waarna Jordaan thuis doortekent. Zijn spotprenten geven samengebalde informatie over de Tweede Wereldoorlog.
DIT MAG NIET, DAT MAG NIET
Op 5 mei 1945 verschijnt de speciale uitgave van het weekblad de Groene Amsterdammer: Nachtmerrie over Nederland: een herinneringsalbum, 1940-1945, met indringende anti-bezettersprenten van politiek tekenaar Leo Jordaan, in een bijschrift schrijft hij: “De bladen mogen dìt niet, de bladen mogen dàt niet, de bladen moeten dìt, de bladen moeten dàt”, zo kwamen, aanvankelijk nu en dan, ten slotte vrijwel dagelijks, de snauwende bevelen uit Den Haag. De ene keer waren het doortrapt-gemene bevelen (Duitse artikelen moesten als eigen artikelen worden geplaatst), de andere keer waren ze bespottelijk (geen sterretjes meer tussen alinea’s, want… er komt een ster voor in de vlag van de Sovjet-Unie), maar de Feldwebel (een Duitse sergeant) die de redacties toebeet, eiste nakoming, want anders… Na de dood van Jordaan zijn circa 2300 tekeningen van Jordaan opgenomen in de collectie van Atlas Van Stolk, waaronder het herinneringsalbum, een topstuk in de verzameling. Na de oorlog tekende Leo onder meer voor Vrij Nederland en Het Parool.
ILLUSTRATIES:
Illustraties uit Nachtmerrie over Nederland, Herinneringsalbum 1940-1945. 1945, speciale uitgave, De Groene Amsterdammer, vormgeving Jan van Keulen, tekeningen L.J. Jordaan. Terugblik op bezetting in dertig lithografische spotprenten.
1. L.J. (Leo) Jordaan “De gelijkgeschakelde pers”.
2. L.J. (Leo) Jordaan “Grootmoeder komt sprookjes vertellen”, Spotprent, naar Boekomslag Grootmoeder komt sprookjes vertellen, bijeengebracht door A. Wensma-Klaassen, tekeningen Jan Wiegman.
3. L.J. (Leo) Jordaan. Spotprent verbeeldt nieuwe ‘vorst’ Seyss-Inquart en als slippendrager NSB-leider Anton Mussert (bron Atlas van Stolk, Rotterdam).
4. Nederland in Oorlogstijd 1940-1945. Detail o.a. ‘Inval der Duitschers’ Oorlogsaffiche, met op Nederlandse kaart scenes, en rondom cartouches met 20 getekende scenes, Lithografie 100×70 cm. 1945, opdracht en uitgave Stichting 1940-1945, Heerengracht 957, Amsterdam (op zaal in Victory Museum, Grootegast).
Stuur je tip, video of foto's naar:
0511-441202 of nieuws@rtvnof.nl.
