TE ZIEN IN… Aflevering 340 : De Fuormanderij in Hurdegaryp en de kar van de voerman
HURDEGARYP / TYTSJERKSTERADIEL – De Friese straatnaam Fuormanderij herinnert aan het beroep van de fuorman, de voerman of kartrekker. Kartrekkers staan in onze tijd voor natuurlijke, resultaatgerichte leiders die iets op gang brengen, kunnen aanpakken en zorgen dat projecten voortgang maken. De oorspronkelijke voerman bracht in een met ossen of paarden bespannen wagen vrachten op hun bestemming.
HURDEGARYP / TYTSJERKSTERADIEL – De Friese straatnaam Fuormanderij herinnert aan het beroep van de fuorman, de voerman of kartrekker. Kartrekkers staan in onze tijd voor natuurlijke, resultaatgerichte leiders die iets op gang brengen, kunnen aanpakken en zorgen dat projecten voortgang maken. De oorspronkelijke voerman bracht in een met ossen of paarden bespannen wagen vrachten op hun bestemming.
KARRELUIDEN EN KARRENSPOREN
De kar is een voertuig van de voerman of fuorman, ook wel karrenvoerder genoemd naar de karrenvracht die hij in zijn kar of wagen vervoerde. Een andere naam voor de bestuurder van de kar was de kar- of karrendrijver, naar de paarden of ossen die hij als voerman voortdreef en waarnaar ook het woord voertuig (kar) verwijst. Het meervoud van de verkorte namen karman of karrenman luidde oorspronkelijk karrelieden of karreluiden. Deze lieden voerden bijvoorbeeld ladingen klei af van de walkplaats naar de vormplaats, zoals in de vele, nu verdwenen, Tichelwerken in Friesland. De naam van het buurtschap Tichelwurk ten noorden van Wyns herinnert nog altijd aan het beroep van tegels en pannen bakken. De karrenwielen van de vaak zwaar beladen karren lieten op de karrenweg van de Tichelwerken en andere bedrijfsterreinen en op andere, meest onverharde wegen en werkplaatsen vaak diepe karrensporen na.
KARREN OP DE FUORMANDERIJ
Boodschappen halen op het winkelplein De Fuormanderij in Hurdegaryp gebeurt nu op de fiets of met een andere kar, de moderne auto, die op het plein geparkeerd kan worden. Bij de winkels staat vaak een winkelkar, supermarktkar of boodschappenkar klaar. De eerste twee hebben in de vorm van een grote draadmand van metaal op metalen onderstel met vier wielen. De karretjes rijden soepel door de winkel en over de bestrating. De kunststof boodschappentrekmanden uit de winkel en de particuliere boodschappentastrolleys op stalen onderstel hebben twee wielen. In de tijd dat er nauwelijks winkels waren, brachten de voermannen diverse bulkvoorraden en boodschappen naar bedrijven of aan huis.
KARRENVRACHT
Nu staat er tijdens feesten op de winkelpleinen en andere plaatsen wel eens een gemotoriseerde ijscokar, kortweg ijskar genoemd. De vroegere ijskar is een andere kar en dateert uit de tijd dat huizen nog geen elektriciteit hadden om een koelkast op aan te sluiten en er geen winkels waren met koel- en vriesvakken. De karrenvracht van de historische ijskar bestond uit enorme grote blokken ijs, die uitgezaagd waren en waar een stuk van afgehakt kon worden om thuis of in het bedrijf voedsel te kunnen conserveren. Zo zijn er veel meer karrenvrachten waar karren naar vernoemd zijn, de haring- of viskar en de bloemenkar bijvoorbeeld.
APPARTEMENTEN DE FUORMANDERIJ
De straat Fuormanderij ligt aan een zijstraat van De burgemeester Drijberweg. De straat en het winkelplein de Fuormanderij danken hun namen aan het voormalige Voermansbedrijf de Fuormanderij van fuorman Jabik de Ham. Nu staan er 50 huizen, veel meer dan in de meeste andere straten in Hurdegaryp, voorheen was hier de fuormanderij met ook opslag. Het jongste huis is gebouwd in 2001, het kleinste heeft een oppervlakte van 68 vierkante meter, andere huizen of appartementen variëren in oppervlak van 122 tot 1.130 vierkante meter en die laatste is in vergelijking met de grootste woningen in andere straten in Hurdegaryp erg groot. Veruit de meeste appartementen liggen boven de winkels, de huidige de Fuormanderij is dus een winkelplein, parkeerplaats en woonplein geworden.
KARRENPAARDEN
De karhengst is een verkorting van de boerenkarhengst. In de twintigste eeuw is karhengst een scheldwoord in de betekenis van lomperd, lomperik, botterik en zelfs boerenkinkel. Ensie en andere woordenboeken en taalencyclopedieën, waaronder van Marc de Coster het Scheldwoordenboek (2007) en Woordenboek voor populair taalgebruik (2020-2024), geven meerdere citaten waarin karhengst zo gebruikt wordt uit 1940, 1965 en de jaren zeventig- tachtig. De karhengsten waren oorspronkelijk karpaarden of karrenpaard die de kar trokken. Het woord kar, meervoud karren stamt af van het Middelnederlandse carre (voertuig), dat voor het eerst is aangetroffen in een tekst uit 1240. Het woord gaat via het Picardische car (in standaard Frans char) terug op het Latijnse woord Carrus. De Middelnederlandse carre en Romeinse carrus, waren wagens, voertuigen of karren op twee wielen, net als de bespannen voertuigen van de voermannen van de Fuormanderij, voordat deze bedrijfstak overschakelde op gemotoriseerde wagens en later vrachtauto’s.
FOTO’S
1. John Frederick Hering Senior: Een trekpaard en voerman buiten een stal en in de stal een beladen wagen. 1927, (particuliere collectie).
2. Scheepstra-Walstra: ‘Vrachtkar met voerman’ (beeld ca. 57-74 cm), uit 1e serie, 4e druk, schoolplaat 13 Aanschouwingsonderwijs, oorspronkelijk, Groningen, begin 1900, Uitgever J.B .Wolters.
3. Gerhild van Rooij: naam de Fuormanderij in kunstwerk van Jan Jaap Roos op gelijknamig winkelplein in Hurdegaryp.
BRONNEN:
In de tekst en fotobijschriften, eigen knipselarchief, WNT VII-1, kol. 1664 (herkomst namen); Oude beroepen online.
TIP:
Meer over de geschiedenis van het beeldmerk bij de Fuormanderij: klik hier
Stuur je tip, video of foto's naar:
0511-441202 of nieuws@rtvnof.nl.
