TE ZIEN IN … Aflevering 347: ‘Foekje’ van Tryater, Friese atletieklegende ontstijgt tragiek
FRYSLÂN – De muzikale toneelrollercoaster ‘Foekje’ van schrijver Kees Roorda beleefde op 11 april in regie van Jan van Kan de première. In de Nederlands boventitelde Friese voorstelling ontstijgt Foekje Dillema (1927-2007) het grootste Nederlandse sportschandaal ooit: haar abrupt beëindigde Olympische sportdroom. De spelers schetsen haar afkomst, opkomst, intersekse kwetsbaarheid en veerkracht door de ogen van mensen rond haar.
FRYSLÂN – De muzikale toneelrollercoaster ‘Foekje’ van schrijver Kees Roorda beleefde op 11 april in regie van Jos van Kan de première. In de Nederlands boventitelde Friese voorstelling ontstijgt Foekje Dillema (1927-2007) het grootste Nederlandse sportschandaal ooit: haar abrupt beëindigde Olympische sportdroom. De spelers schetsen haar afkomst, opkomst, intersekse kwetsbaarheid en veerkracht door de ogen van mensen rond haar.
ANDERS
Atlete en gymnastieklerares Foekje Pieters Dillema (Burum, 18.9.1926 – Kollum, 5.12.2007), derde van acht kinderen van Pieter Klazes Dillema (1898-1988), en Sybrigje Foekes van Straten (1900-1985), paste niet in het standaardplaatje. Het uitvergrote gymnastieklokaaldécor in ‘Foekje’ heeft een hardloopbaan waarover de energieke spelers Nynke Heeg, Lourens van den Akker, Stijn Schootstra, Caroline Mgata en slagwerker Julia Ramos zich professioneel warm lopen. De muziek van Wiebe Gotink geeft met een klein instrumentarium de juiste toon en vaart aan willen winnen, sportiviteit, samenspelen en reflecteren. Foekje ging na de openbare lagere school werken. Ze was tijdelijke hulp in diverse huishoudens, woonde thuis en begon rond haar twaalfde met hardlopen. Begin 1948 werd ze lid van de Kollumer gymnastiekvereniging Vlugheid en Kracht. Ze trok toen ze in mei een hardloopwedstrijd zag, haar schoenen uit, liep mee en won ondanks haar ruwe techniek, zoals verwoord in ‘Foekje’. In juni was ze Fries kampioene en trainde ze twee keer per week in Leeuwarden.
FRIEZINNETJE
Op de Olympische Dag 26 juni 1949 in Amsterdam besloot Fanny Blankers- Koen op de valreep tegen Dillema te lopen op de 100 meter. Normaal meed ze nummers die Foekje liep, Foekje was geblesseerd en werd tweede. Juli 1949 lag Foekje twee keer voor op Fanny bij de Nederlandse estafette. Vaker liepen ze niet tegen elkaar. De spelers van Tryater vertellen hoe Foekje, augustus 1949, met overmacht in Londen de Britse favoriet Sylvia Cheeseman versloeg op de 100 meter van de drielandenwedstrijd Engeland-Nederland-Frankrijk. Ze overvleugelde viervoudig Olympisch Kampioene Fanny toen ze op 18 juni 1950 in het Amsterdamse Olympisch Stadion in 24,1 seconden, een nieuw Nederlands record vestigde op de 200 meter. Ze was fors, had een zware stem, lichte baardgroei en werd het mannelijk ogende ‘Friezinnetje’ genoemd en voor man uitgemaakt. De oud-collega in ‘Foekje’ vertelt hoe de internationale atletiekfederatie IAAF atletes in 1950 dwingt om de eerste verplichte gendertest in de sportgeschiedenis te ondergaan. Ze moeten bij de Europese kampioenschappen atletiek in augustus 1950 in Brussel een medisch certificaat overleggen als bewijs van vrouw zijn. Notulen van de Koninklijke Nederlandse Atletiek Unie vermelden dat Dillema de keuring op 8 juli van het damesteam in het Westeinde Ziekenhuis in Den Haag heeft afgezegd. Wanneer wordt verteld hoe Foekje op 13 juli door bestuursleden van de KNAU en trainer Jan Blankers onderweg naar de wedstrijd in Frankrijk uit de trein is gehaald en hoort dat ze levenslang geschorst is, blijft het stil. Hoe ze daarna haar koffer uit de coupé haalt en meedeelt: ‘Ze zeggen dat ik geen meid ben’, komt binnen.
ZWIJGEN ALS RODE DRAAD
Thomas Blom en Jan-Pieter Tuinstra van de NPS vragen sporthistoricus Max Dohle mee te werken aan de Andere Tijden Sportaflevering Het mysterie Foekje Dillema (7.7.2008, VPRO). Ze noemen de schorsing het grootste schandaal uit de Nederlandse sportgeschiedenis. Voor zijn biografie Het verwoeste leven van Foekje Dillema (8.8.2008) sprak Dohle mensen uit Burum die de seksetest en schorsing van ‘hun’ Foekje opzet noemen van Fanny en haar man en trainer Jan. In de voorstelling komt die vraag ook voorbij, als is dit nooit bewezen. De acteurs schetsen als ouders, zus, hartsvriendin, collega, gymleraar op school het leven van Foekje. Ze rouwde in het ouderlijk huis en werkte daarna weer in huishoudingen. Roorda vlocht ontroerende woorden van oud-gymnastiekleerlingen in zijn stuk. Ze vertellen hoe Foekje hen als gymnastiekjuf zelfvertrouwen en sportiviteit bijbracht en uitdroeg dat je er mocht zijn en goed was zoals je was. Roorda sprak ook bekende trainers, olympisch kampioenen, én mensen die geschorst en buitengesloten werden vanwege intersekse, evenals Foekje, de Friese stoomwals uit Burum, zwegen ze daarover.
TWEELING, BIJZONDER MOZAÏEK
Zwijgen en de veiligheid in het eigen dorp zijn de rode draad in het luchtig gebrachte tragische stuk. Aafke, een oudere zus van Foekje, vertelde dat Foekje kort na de schorsing in het geheim in Groningen was geopereerd aan klieren. Neef Foeke heeft, na Foekjes overlijden, kleding van haar beschikbaar gesteld voor DNA onderzoek aan de Erasmus Universiteit. De gynaecoloog heeft een testikel in haar lies gevonden en de DNA-test onthult postuum dat Foekje uit een tweeling is ontstaan. Twee eicellen, een jongen en meisje, smolten vroeg in de zwangerschap samen, normaal leidt dit tot een miskraam. Foekje werd een vrouw met mannelijke en vrouwelijke chromosomen, een eierstok en verborgen testikel die in haar puberteit testosteron produceerde en haar uiterlijk veranderde. De disbalans van haar X- en Y-chromosomen leidde tot een zeer zeldzame genetische mozaïek-opmaak en intersekse-conditie. Het Y-chromosoom codeert voor testikels en verklaart de mannelijke geslachtsklieren. Foekje ontsteeg alle oordelen, verbrak op wilskracht records en stelde noodgedwongen haar levensbestemming bij. Ze haalde op eigen kracht op lokaal niveau het mogelijke eruit met haar wereldklasse.
FOTO’S:
1. Marcus Wedman, Foekje Dillema, Mural, Meckama State, Kollum, (3.8.2021, foto Gouwenaar).
2. Foekje Dillema, estafette 12.7.1950 (J.D. Noske / Anefo, collectie Nationaal Archief).
3. Foekje Dillema roerend in pan op petroleumstel in Burum (onbekende fotograaf).
Voor meer info: Foekje door Tryater
Stuur je tip, video of foto's naar:
0511-441202 of nieuws@rtvnof.nl.
