Observeum Burgum, zonnewijzer uit 2011

BURGUM – Het Observeum is een unieke combinatie van Streekmuseum en Volkssterrenwacht of Observatorium. Het coronaproof open lucht deel is tijdens de lockdown gratis open. Naast oude objecten ligt links in de parkeerplaatsbestrating een fraaie zonnewijzer. Wie midden in op de tegel met de juiste maand staat, wijst met de eigen schaduw de tijd aan.
Gerhild van Rooij Te zien in … nr. 77.

2 Zonnewijzers en Museumweek 2020
Het Observeum en andere musea hebben tijdens de Museumweek in april van coronajaar 2020 niets kunnen organiseren. In de nog toegankelijke buitengedeeltes van musea, waaronder bij het Observeum was nog wel van alles te zien. In een van de Te zien in afleveringen voor RTV Kanaal 30 (nu RTV NOF Achtkarspelen – Tytsjerksteradiel) stond de traditionele smeedijzeren zonnewijzer in het buitengedeelte centraal. Deze staat op bakstenen sokkel van 44 x 44 cm en heeft een 75 cm lange pijl met windveer door de uit cilindrische banden gevormde bol van 38 cm doorsnee. Deze zonnewijzer uit 1930 is net als de moderne zonnewijzer uit 2011 permanent te zien in het open lucht gedeelte voor het Observeum aan de Menno van Coehoornweg 9.

Observeum
Het Observeum, museum en sterrenwacht Burgum, is ontstaan uit een samenwerking. Het streekmuseum, opgericht door de heer K.R. Henstra uit Burgum, en de Sterrenwacht, opgericht door de heer P. Dijkstra, ook uit Burgum, zijn beide ontstaan dankzij particulier initiatief. In de jaren 90 is de volkssterrenwacht een samenwerking begonnen met het Streekmuseum en in 1997 is Stichting Streekmuseum-Volkssterrenwacht Burgum opgericht. Sinds die datum is er één bestuur.

Jubileum
De volkssterrenwacht in Burgum vierde op zaterdag 12 november 2011 haar 25-jarig jubileum. De belangrijkste doelstellingen van de sterrenwacht zijn het stimuleren van belangstelling voor sterrenkunde en wetenschap en ondersteuning van het onderwijs. De opening van het jubileum werd verzorgd door de heer J.A. Jorritsma, de toenmalige Commissaris van de Koningin. Tijdens deze feestelijke opening werden de nieuwe zonnewijzer in de bestrating op het parkeerterrein voor het Observeum en de nieuwe koepel op het dak officieel in gebruik genomen en het geheel opgeluisterd door wetenschappelijke proefjes van als historische wetenschappers verklede medewerkers.

De parkeerplaats voor het Observeum heeft een bestrating van in visgraatmotief gelegde grijze stenen. Aan de kant van de entree van het Observeum ligt in die bestrating een strak vormgegeven zonnewijzer uit 2011. De ovalen zonnewijzer is 600 cm lang en 500 cm breed, gevormd door 24 rode vierkante tegels, die mooi afsteken tegen de grijze ondergrond. Op alle tegels ligt een kleinere vierkante rvs plaat waarin of een vijfpuntige ster staat of enkele  Romeinse cijfers van I t/m XII, die samen de uren voorstellen. In het midden van het ovaal liggen verticaal onder elkaar drie rechthoekige steenrode tegels met daarop per steen vier rvs labels, twee links en twee rechts. Het freeswerk van alle rvs delen is uitgevoerd door leerlingen van de ROC Leeuwarden. Aan elk rvs plaatje en label is een rvs draadeinde gelast dat door de tegel steekt met een moer. De twaalf labels hebben elk een uitgespaarde hoofdletter. Links staat van onder naar boven J / F / M / A / M / J, rechts van boven naar onder J / A / S / O / N / D. De letters staan voor de maanden: januari, februari, maart, april, mei, juni, juli, augustus, september, oktober, november en december. Onder de drie tegels ligt een vierkante rode tegel met metalen plaat waarin de gebruiksaanwijzing van de zonnewijzer is uitgespaard: OP DE MAAND / GAAN STAAN / JE SCHADUW / VALT OP DE / TIJD ZOMER- / TIJD 1 UUR BIJ / OPTELLEN.

Ontwerp
De zonnewijzer is gemaakt door het gouden team Minne Klijnstra en Lieuwe van der Veen (overleden). Zij konden dit. Volgens Hans Molema waren de twee experts die technisch zeer moeilijke klussen konden klaren. Molema tekende voor het ontwerp dat is geïnspireerd op een bestaande zonnewijzer in het Franse stadje Brou, dat vlakbij Bourg-en-Bresse ligt. Hij maakte ook de benodigde berekeningen, ondersteund door diverse publicaties van de Zonnewijzerkring en de website van Frans Maes, een internationaal gewaardeerd expert op het gebied van zonnewijzers. De berekeningen waren nodig omdat Brou en Burgum op verschillende breedtegraden liggen. Molema maakte zijn eerste ontwerp voor onze breedtegraad, 53° noorderbreedte, voor het kerkplein in Franeker aan de Breedeplaats. Aanleiding  was het 225 jarig bestaan van het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium, waar hij in die tijd werkzaam was. Een paar jaar later heeft  hij hetzelfde ontwerp heeft gebruikt voor de zonnewijzer  in de bestrating voor het Observeum. Er zijn in de loop der tijden op vele plaatsen in Europa soortgelijke zonnewijzer gemaakt, sommigen liggen op dorps- en kerkpleinen, in Nederland  liggen ze vooral in de nabijheid van sterrenwachten zoals het Observeum.

In de oudheid
Dankzij hun sterrenkundige kennis konden boeren in de oudheid de tijdstippen bepalen om te zaaien en oogsten, en zeelieden de koers op zee. Astronomen beschikten in die tijd over zeer eenvoudige instrumenten zoals de Jakobsstaf en de zonnewijzer. Daarmee konden ze in de bewegingen van zon, maan en sterren een zekere regelmaat ontdekken en wie dat kon, was in die tijd een geleerde. Het zonnestelsel kan gezien worden als onze ‘kosmische achtertuin’ met zon, planeten, manen en andere objecten. In de geschiedenis van de astronomie van Copernicus en Galileï tot de Hubble Space Telescoop, is het berekenen en meten van afstanden in de ruimte is onmisbaar, van een millimeter tot de astronomische eenheid van een lichtjaar. Tijdrekeningen werden gemeten met zonnewijzer, klokken en kalender. Dat die zonnewijzers er heel verschillend uit kunnen zien wordt duidelijk op het open lucht gedeelte van het Observeum.

De andere zonnewijzer en koepel
Tot slot een tip. De Te zien in .. over de oude zonnewijzer uit 1930 in het open lucht gedeelte werd meteen opgemerkt door de heer Tones Meijer, medewerker pr van het Observeum. Hij wilde die aflevering in het geheel overnemen en deze staat nog altijd op de website van het Observeum onder het kopje nieuws: ‘21 april. Op RTV Kanaal 30 een mooi stukje over ons open lucht museum gedeelte’. Nu er tijdens de lockdown geen uitleg gevraagd kan worden in het Observeum zijn achtergronden online een uitkomst. Op de website Observeum.nl staat meer informatie over de sterrenwacht. Er starten regelmatig cursussen waarin iedereen meer over ‘sterren kijken’ te weten kan komen en het is zeker de moeite waard om er na de lockdown eens een vrijdagavond naartoe te gaan. Na aanmelding vooraf kunnen gasten daar onder enthousiaste en deskundige leiding in de in 2011 geplaatste koepel de hemel afspeuren.

Object van de Maand
Wie nu alvast wat wil lezen over de stand van planeten en sterren kan dat doen in de maandelijkse nieuwsbrief die het Observeum digitaal uitbrengt. Tones Meijer en Teake Doevendans, secretaris van het bestuur van de stichting, vertelden in mei onafhankelijk van elkaar over de lang gekoesterde wens om een auteur te vinden voor een (museaal) Object van de maand-reeks in de Nieuwsbrief Observeum. In januari 2021 zal aflevering nr. 9 verschijnen over een bijzonder object, een lepeldoosje van schildpad, ivoor, hout en textiel, het sluit aan op het onderwerp van nr. 8, een Schildpadschild uit het Mesolithicum.

Gratis nieuwsbrief Observeum
Wilt u de Nieuwsbrief ontvangen, kijk dan op Observeum.nl, daar staat linksboven onder ‘Organisatie’: ‘Inschrijven Nieuwsbrief’.  Inschrijven Nieuwsbrief – observeum.nl Lezen kan altijd, en hopelijk kan iedereen volgend jaar na 19 januari de objecten en tentoonstellingen weer live bekijken en in de koepel door de telescopen de hemel bestuderen. Observeum,  Museum & Sterrenwacht, Menno van Coehoornweg 9, 9251 LV Burgum www.Observeum.nl
Open lucht museumgedeelte open.  Observeum na 19 januari 2021 weer te bezoeken na afspraak.
Open dinsdag t/m zondag 13:00 – 17:00 uur en vrijdagavond 19:00 – 22:00 uur.

Gerhild van Rooij, curator Galerie Bloemrijk Vertrouwen in Aldtsjerk
Cultuurrubriek Te zien in … nr. 77.Foto’s:
1 Gerhild van Rooij   Midden zonnewijzer, 2011
2 Gerhild van Rooij   Twee uurtegels uit ovaal zonnewijzer, 2011
3 Observeum             Zonnewijzer voor entree Observeum