Te zien in… Aflevering 137: Eendenkooien in het landschap · Foto('s): Gerhild van Rooij
  Gerhild van Rooij

Te zien in… Aflevering 137: Eendenkooien in het landschap

dinsdag 30 november 2021

LYTSE GEAST/ALDEMIEDE – In de zeventiende eeuw kwamen er honderden eendenkooien in Friesland. De meeste kooien zijn nu pleisterplaatsen voor trekwild en broedplaatsen voor vogels. Het natuurgebied met de Casteleinskoai en Mulderskoai in Lytse Geast en de Van Asperenkoai en het Ketelermar bij Aldemiede vormen met de bijbehorende kooibosjes kleine cultuurhistorische natuurpareltjes in het open weidelandschap.

Gerhild van Rooij

KWETSBAAR
Lytse Geast valt onder Tytsjerk en ligt tussen Leeuwarden, Suwâld en Tytsjerk. Het moerassige natuurgebeid Einekoaien Lytse Geast en Ketelermar beslaat 11 hectare en ligt ten oosten van Leeuwarden onder de buurtschappen Lytse Geast en Aldemiede. Tussen de Simen Halbeswei en Louwsmarwei ligt het voor een deel verlande en met elzen en struiken dichtgegroeide Ketelermar, met nog wel uitzicht over het water. Er groeien plantensoorten als kale jonker, gele lis, pluimzegge en trosvlies met zijn prachtig grote trossen rode bessen. In de oude elzen broedt regelmatig een buizerd. In de omgeving liggen enkele bijna mysterieuze bosjes in het land. De eendenkooien daarachter zijn restanten van een eeuwenoud gebruik.

ACHTER DE SCHERMEN
Achter de kooibosjes liggen een kooiplas, rietschermen en vangpijpen, dit zijn lange sloten met schotten en aan het eind een net. Het geheel vormt een ingenieus systeem voor de vangst van eenden. Kooikers lieten hun honden wilde eenden opjagen. Eenden waren een lekkernij en de verkoop bood goede inkomsten. Tegenwoordig worden er wel eenden geringd in de kooien. Pottenkijkers waren niet welkom, een kooiker hield de kooi voor zichzelf om de eenden niet te verstoren en omdat ze goede inkomsten gaven. De uitdrukking achter de schermen is ontleend aan de kooiker die vanachter de rietschermen ongezien de eenden met voer naar het eind van de kooi kon lokken en opjagen.

STRATEGISCH
De kooien lagen strategisch bij de rand van Lytse Geast aan de Louwsmar. Het meer werd in 1780 drooggemalen en de Louwsmarderpolder, mede daardoor verloren de eendenkooien hun functie. Bij de kooien in het natuurgebeid Lytse Geast staan verschillende monumentale bomen, de kooien en bosjes hebben landschappelijke en cultuurhistorische waarde. Op de zandgrond bij de noordelijke Casteleinskoai staan eiken, berken en lijsterbessen waarvan vogels dankbaar gebruik maken. De Van Asperenkoai Alde Miede bij Suwâld ligt op kleigrond waarop veel iepen, essen en esdoorns groeien. De veel nattere zuidelijke Mulderskoai op veengrond is omgeven door elzen die tegen het natte gebied bestand zijn.

DE PIJP UIT
In Friesland worden de functies van eendenkooien zoveel mogelijk op elkaar afgestemd. Bij een ‘vangende’ kooi moet het zo rustig mogelijk blijven. Een kooi in de buurt kan dan een ‘excursiekooi’ worden zodat men geen ‘vangende’ kooi bezoekt. De uitdrukking de pijp uit gaan zou verwijzen naar eendenkooi, maar eenden gaan de vangpijp in. Jagers noemen verbindende gangen tussen konijnenholen wel pijpen en volgens Van Dale verwijst de uitdrukking vermoedelijk naar de konijnen- en dassenjacht, een tijdens het jachtseizoen gedood konijn ging voorgoed ‘de pijp uit’. De Casteleinskoai en de Mulderskoai in Lytse Geast zijn geen vangende kooien, wel heerst er rust.

ONDERZOEK EENDENKOOIEN
Op 6 september 2018 is het grote Waddenfondsproject ‘Kongsi van de eendenkooi’ afgerond, 24 kooien zijn toekomstbestendig gemaakt. In samenwerking met Landschapsbeheer Friesland, Landschapsbeheer Groningen, Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, het Groninger Landschap, de Kooikervereniging en It Fryske Gea zijn Friese, Groningse en Noord-Hollandse kooien rond de Waddenzee opgeknapt. Familienamen als Kooyker, Kooistra en Kooijman zijn overblijfselen uit de tijd dat er in Nederland nog duizend of meer eendenkooien waren. De eendenkooi geldt als een uitvinding uit de Lage Landen, de oudste bekende dateert uit 1314. Eendenkooispecialist Gerard Mast publiceerde het tweedelige standaardwerk Eendenkooien in Fryslân 1450-2015. Met het beheer, alle publiciteit en deze uitgave krijgen de resterende eendenkooien, oase-eilandjes in het landschap, terecht meer aandacht.

AUTEUR: Gerhild van Rooij, cultuurpublicist
NOOT *Casteleinskoai, Mulderskoai, Van Asperenkoai, Ketelermar: zie itfryskegea.nl
FOTO’S:
1. Eendenkooi Lytse Geast, foto It Fryske Gea
2. Opschrift ‘Tietjerk (Kleine Geest.) Eendenkooi.’ (historische foto, 1973, fotograaf NN)
3. Gerard Mast. Eendenkooien in Fryslân 1450-2015, tweedelig, detail cover deel 1.

Auteur: Gerhild van Rooij, Cultuurpublicist
Heb jij nieuws of een opmerking? Stuur de redactie een WhatsApp.
Stuur je tip, video of foto's naar:
  0511-441202 of   tip@rtvnof.nl.
Te zien in… Aflevering 137: Eendenkooien in het landschap · Foto('s): Gerhild van Rooij
Te zien in… Aflevering 137: Eendenkooien in het landschap · Foto('s): Gerhild van Rooij
  Gerhild van Rooij

VANDAAG OP DE RADIO

105.0 - 105.8 - 107.0 - 107.3 - 107.8 FM
  • 00:00 - 17:00
    It lûd fan Stêd, Waad en Wâlden
    Non-stop muziek met (regio)nieuws en weer.
  • 17:00 - 19:00
    Hitz op Tongersdei
    Sjoerd Gjalt de Vries
  • 19:00 - 20:00
    Jazz Go Blue
    Gert Nitters
  • 20:00 - 21:00
    Country Trail
    Albert de Vries
  • 21:00 - 00:00
    It lûd fan Stêd, Waad en Wâlden
    Non-stop muziek met (regio)nieuws en weer.
© 1989 - 2024 RTVNOF · Contact · Tip de redactie · Ingezonden brieven · Disclaimer · Privacy Statement RTV NOF · Vrijwilliger worden? · Externe Radio