Te zien in… Aflevering 283: Erasmus, tafelmanieren, states, buitenplaatsen en stadspaleizen

FRYSLÂN – Erasmus beschreef in 1530 in zijn opvoedkundig boek met regels voor jongens van goede stand de juiste tafelmanieren. Goede tafelmanieren aanleren was deel van de opvoeding aan het Friese Stadhouderlijk hof, in de stadspaleizen en op states en buitenplaatsen in het uitzendgebied van RTV NOF. Tafelmanieren weerspiegelen nog altijd een bepaalde cultuur, tijdsperiode, afkomst, klasse en opvoeding.

Gerhild van Rooij

GOEDE MANIERLIJKE ZEDEN
Het boek van Erasmus voor jongens van goede stand behandelt opvoeding, normen, waarden en goed gedrag en is al snel in vele talen vertaald. Het in 1530 verschenen boek werd een verplicht leerboek op de Latijnse school. De uitgave was een succes in Europa en in de Latijnse versie in 1536 al 30 x herdrukt. Wetenschappers schreven en publiceerden in de tijd dat Erasmus leefde in Latijn, de titel van het boek van Erasmus luidt Civilitate morum puerilium libellus. De Nederlands titel: Goede manierlijcke seden, hoe de ionghers gaen, staen, eten, drincken, spreken, swijghen, ter tafelen dienen ende de spijsen ontghinnen sullen  noemt de verschillende onderwerpen die aan bod komen. Het vierde hoofdstuk was gewijd aan goede tafelmanieren en het juiste gebruik van tafelgerei.

HOUTEN OF GOUDEN TANDENSTEKER
Een van de vele voorbeelden die betrekking hebben op eten en drincken gaat over je tanden schoonmaken, dat gebeurde ook tijdens de maaltijd. Erasmus waarschuwt dat aan de dis een mes gebruiken om je gebit mee schoon te maken zeer ongepast is, evenals je vingernagels als tandenstoker gebruiken, dat was iets voor honden en katten. Tanden maakte je schoon met een tandenstoker van bijvoorbeeld mastiekhout, vogelveertjes of het scherpe beentje van een kippen- of hanenpoot. Naast deze tandenstokers bestonden er ook koperen, zilveren, vergulde of geëmailleerde en zelfs gouden exemplaren. Syds van Botnia was rond 1600 Dijkgraaf, lid van Gedeputeerde Staten van Holland en Grietman van Wymbritseradiel en draagt op het portret door anonieme schilder een gouden ketting met gouden tandenstoker of klauw in de vorm van een fluitspeler wiens onderlijf overgaat in een klauw.

SCHOON AAN TAFEL
In de 16e eeuw kwam de massieve eettafel in gebruik, voor de maaltijd gedekt met een wit linnen tafellaken. De gasten kregen een servet dat over de linkerschouder of linkervoorarm werd gelegd. Vettige vingers aflikken of afvegen aan je hemd is onbehoorlijk, daarvoor is er het servet. Erasmus gaf ook de raad om keurig de handen te wassen en te zorgen dat de nagels schoon zijn voorafgaand aan de maaltijd. Voor de maaltijd goot een bediende met de lampetkan water over de handen van de gasten en ving dit water met het wasbekken weer op. Erasmus raadt eveneens aan om een schoon hemd aan te trekken voor het diner en je haar moet goed gekamd zijn, maar niet meisjesachtig fraai.

BOERS OF FIJN
Op de rijk gedekte dis stonden ook sauzen in sauceries (sauskommen of sausschalen). De jongeling kon beter niet zijn vingers in die sauzen dopen. Welopgevoede jongeren hoorden zich niet zo boers te gedragen, en vingers in een kom zou onbeschaafd zijn. Boers betekende gedrag zoals van een boer. Boers stond in de periode van de Noordelijke Renaissance gelijk aan ruw of grof, onbeschaafd gedrag, of onbehouwen, onbeschoft en lomp gedrag en dat was het tegenovergestelde van het zogenoemde fijne gedrag dat van de adel en het patriciaat verwacht werd. Erasmus schrijft dat een beschaafde jongeman de botjes en etensresten niet onder de tafel op de vloer mag gooien, of over het tafelkleed en ze ook niet mag terugleggen op de schotel. Botjes en resten horen op de rand van je bord gelegd te worden of in een kom die voor dat doel is neergezet.

WIEBELEN
In de inleiding schrijft Erasmus dat men goede manieren vooral thuis leert. Alle jonge jongens van rijke ouders moeten een goede opleiding krijgen en het aanleren van goede manieren maakt daar deel van uit. Er staat bijvoorbeeld dat boeren, scheten en kotsen ongepast is aan tafel. Wiebelen op een stoel hoort evenmin omdat het dan lijkt of je steeds scheten laat. Hardop lachen zo dat je hele lichaam schudt staat niemand, dus ook een jongen mag dit niet laten gebeuren. Hoort een jongen iets waarvan hij toch in de lach dreigt te schieten, dan zal hij de ‘snutdoeck’ (snotdoek, zakdoek) of de hand voor het gezicht moeten houden en zorgen dat hij vooral niet te hard zal lachen, dat zou ongepast zijn.

FOTO’S:
1. Hans Holbein de Jonge (1497/1498-1543). Desiderius Erasmus van Rotterdam met Renaissance pilaar. Portret (detail), olieverf en tempera, paneel hxb 73.6 x 51.4 cm. (National Gallery, Longford Castle, L658, @e verdieping zaal 4).

2. Anoniem. Syds van Botnia (1548-1615), 1567, portret (detail gouden tandenstoker), olieverf, paneel hxb 82,5 x 49,5 cm (Fries Museum S00065).

3. Een 16^e eeuws toiletsetje met tandenstoker, tongschraper en oorlepel uit Rijnmond.

• Facebook
• Twitter
• Linkedin
• Whatsapp
• Whatsapp
• Mail